Een themanummer over een heel continent is een hachelijke onderneming. We kunnen 'Afrika' als een eenheid opvatten, niet omdat het een tamelijk losstaand element is van de landmassa waarvan ook Eurazië deel uitmaakt. Noch fysisch-geografisch, noch historischcultureel staat 'Afrika' op zichzelf. De Middellandse Zee, de Rode Zee en de Indische Oceaan hebben in de menselijke geschiedenis eerder verbindingen dan scheidingen gevormd - wij kunnen hier nu niet op ingaan, hoe interessant het ook zou zijn om er wel bij stil te staan.
'Afrika' is nu 'Afrika' door de Europese bemoeienis in de vorm van slavenhandel, kolonialisme en 'integratie in de wereldeconomie' - de speciale vorm van agressieve opdringing van de Europese afwijking van het 'algemeen menselijk patroon' (de historicus Jan Romein), die ten opzichte van Afrika anders was dan tegenover Amerika, Australië of Azië. Niet fundamenteel anders - maar anders niettemin. Basil Davidson stelt dat de algemene houding ten aanzien van Afrika bepaald is door wat Hegel erover ten beste meende te moeten brengen: "Afrika is een continent zonder geschiedenis, een land van kinderen, gehuld in het duister van de nacht." 1) Uitspraken die het 'beschavende' kolonialisme, en daarmee het racisme, moesten rechtvaardigen 2) en waarvan we niet zeker zijn dat ze niet ook in sommige kringen van 'witte' anarchisten, waarin men ook graag in de Vooruitgang geloofde, gemeengoed waren.Hebben Nederlandse anarchisten iets met 'Afrika'? Volkskrantredacteur Wim Bossema, Afrikaspecialist van deze zelfverklaarde kwaliteitskrant, schreef eerder in De Vrije (Socialist). En als waarnemend ambassadeur bij de Verenigde Naties sprak Albert Helman, toen nog tegen de geest des tijds, zijn afkeuring uit over de Zuid-Afrikaanse apartheid. Daarmee zijn we er, vrezen we, wel zo ongeveer. Ook verder is 'Noord-'Europa niet best vertegenwoordigd. Basil Davidson, die eerder nog een 'nationalistisch' standpunt had, trekt in The black man's burden 3) uit de werking van het Europese importproduct 'staat' libertaire conclusies. Een late roeping, maar toch. En Hans Paasche koos op grond van zijn ervaringen als koloniaal militair de libertaire richting. Voor een grotere anarchistische betrokkenheid bij 'Afrika' moeten we zoeken in Zuid-Europa, waar ook de grotere revolutionaire traditie van het anarchisme te
vinden is.
De opstand onder leiding van Franco in 1936 tegen 'de Republiek' werd gevoerd met 'Moorse' troepen en door het Vreemdelingenlegioen in Marokko. Een situatie die aanleiding gaf tot de ergste anti-'Afrikaanse' sentimenten aan de republikeinse zijde. Ook bij de anarchisten, die in het kader van het eenheidsfront tegen de fascisten het plan Marokko onafhankelijkheid te verlenen onder de oude leider Abd El-Krim lieten varen. Dit verraad aan het antikoloniale verleden van de Spaanse anarchisten heeft uiteraard de contrarevolutie alleen maar verder versterkt. En het was ooit anders geweest: de Semana trágica, de acties en stakingen in Barcelona in juli 1909, gingen juist tegen de koloniale campagne in Marokko en ook de eerste staking van de anarcho-syndicalistische vakorganisatie CNT (1911) was hier tegen gericht. En om het beeld nog even verder recht te trekken, vermelden wij dat in de Colonne van Durruti Marokkanen hebben meegevochten. Italiaanse anarchisten verzetten zich tegen het bloedige koloniale avonturisme in Eritrea, Abessinië en Libië. Malatesta was in 1882 in Egypte toen officieren in opstand kwamen tegen de Britse overheersing. De opkomende anarchistische beweging keerde zich tegen het dreigende kolonialisme, dat in hetzelfde jaar inderdaad toesloeg in Egypte. Onder (Zuid-)Europese arbeiders in Egypte was het revolutionaire syndicalisme sterk en het trok ook 'inheemse' arbeiders aan. Het is een interessante vraag in hoeverre dit Europese anarchisme aansloot bij de libertaire onderstroom in het soefisme, dat in Egypte in 'geheime genootschappen' georganiseerd ook in de vakbeweging doorwerkte. De anarchistische stroming in Egypte heeft echter geen stand gehouden tegenover het 'nationalisme'.
Ook Mozambique, met name Lourenço Marques (Maputo), had een anarchosyndicalistische beweging tot het fascisme in het 'moederland' Portugal toesloeg. En een belangrijk 'Europees' anarchisme was en is te vinden in Zuid-Afrika. De Industrial Workers of the World hadden nog een stevige voet aan de grond in Sierra Leone en Liberia, toen deze landen implodeerden. Het anarchistisch syndicalisme is ook in Algerije 'ingevoerd' door Europese arbeiders. Het bleef echter niet beperkt tot de pieds noirs. 'Inheemse' en 'Europese' anarchisten riepen bij het eeuwfeest van de Franse bezetting van Algerije in 1930 de leuze die boven deze inleiding staat. En het is de vraag in hoeverre de anarchistische traditie in Algerije, die ook weer het 'nationalisme' niet overleefd leek te hebben, weer boven kwam in de zelfbeheerbeweging van 1962. Men zou het anarchisme een inbreuk op de Europese inbreuk op 'het algemeen menselijk patroon' kunnen noemen.
Het zou dan ook niet zo vreemd zijn, dat het aansloot bij plaatselijke stromingen in Egypte, Algerije en Zuid-Afrika bijvoorbeeld. Dat er staatloze volkeren in Afrika waren en misschien nog wel zijn is juist minder bijzonder dan de Europeanen in hun eigenwaan menen. 4) Het 'nationalisme', met zijn fixatie op de staat, die zich bij uitstek in Afrika een moordmachine toont, is een duidelijker Europees-Noordamerikaans importproduct. In de zwakste schakels breekt de keten van het wereldomvattend kapitalisme; IMF en Wereldbank werken aan dit breken juist uitdrukkelijk mee.
Het kolonialisme introduceerde de 'stam' en het 'tribalisme', wat leidt tot het gevecht om de buit die de staat vormt - het gevecht dat op zoveel plaatsen gevoerd wordt in Afrika, waarbij mensenlevens geofferd worden op een schaal die alle verstand en in feite gevoel te boven gaat. We behandelen verderop Rwanda, Soedan, Nigeria en Kongo. 1,7 miljoen naamloze doden in Kongo de afgelopen twee jaar - het is een cijfer, en een cijfer dat niet of nauwelijks de krant haalt. De krant is er niet om de gevolgen van de instorting van het kapitalisme breed uit te meten.
De krant is er om 'Afrikanisme', een variant op Saids 'oriëntalisme', uit te venten: met 'stammenstrijd', Kabila 'als dorpshoofd' en Nigeria dat 'niet overal eng is' (bloempjes uit NRC-Handelsblad van oktober 2000). Het betreft langzamerhand een patroon, de imploderende staat in Afrika. Net als in de 'ontwikkelde' wereld wordt er een programma van 'ontstatelijking en 'privatisering' doorgevoerd, waarbij de sociale voorzieningen en het onderwijs worden 'afgeslankt' en bijvoorbeeld (thans in Ghana) de drinkwatervoorziening 'aan de markt' wordt overgelaten. Zo 'ontwikkelt' het kapitalisme verder.
"Whatever happens, we have got/the Maxim gun, and they have not" dichtte de Engelse libertair Belloc in de begintijd van het kolonialisme met nauwelijks verdraaglijke ironie. Welnu, 'ze' hebben nu de geweren, de 'beschaving' is geleerd en overgenomen. En juist onder deze omstandigheden van verval van wat vrijwel nooit geweest is organiseren mensen hun leven - op een manier die moet overeenkomen met wat anarchisten in de Europese sfeer voorstaan. In die zin alleen kunnen wij instemmen met een kreet als 'Afrika - continent van de toekomst'.
Wij bieden dit nummer aan in het besef dat wij nog allerlei zaken buiten nadere beschouwing hebben moeten laten: het 'Europese' Afrikabeeld in het algemeen en een bijbehorende beoordeling van het kolonialisme; het panafrikanisme, dat in zijn consequenties interessante anarchistische trekken gehad zou moeten hebben (maar gekaapt is door 'nationalisten'); de (her-)privatisering van het leger, die juist in Afrika eerder plaatsvond dan overal elders (uw krant heeft het dan over 'huurlingen'); de antropologie met maatschappijkritische projecties van bijvoorbeeld Colin Turnbull; de ontwikkelingen in 'de hoorn van Afrika'; het lot van de Ilois, de bewoners van de Chagos-archipel, integraal gedeporteerd naar Mauritius 'waar wij bij waren' - de schanddaden van het kolonialisme voortgezet - en ook de lijst van wat ontbreekt kan niet uitputtend zijn. 5)
NOTEN
(1) Interview met Basil Davidson in Internationale Samenwerking, november 1997, p. 22. Het desbetreffende citaat ligt ook ten grondslag aan het betoog van Raymond Corbey, Wildheid en beschaving - de Europese verbeelding van Afrika; Baarn 1989, p. 7-8. —
(2) Zie voor een kritiek op
de vooroordelen die een belangrijke functie binnen de koloniale en postkoloniale ideologieën
vervulden de antropoloog Eric Wolf (Europe and the people without history; UP, Berkely 1982). -
(3) Basil Davidson, The black man's burden. Africa and the curse of the nation-state; Random House, New York 1992 (Ned. vertaling 1994). -
(4) Zie onder andere Harold Barclay, People
without Government. An Anthropology of Anarchism; Kahn & Averill/Cienfuegos Press, London
1982. Besproken in De AS 61 (1983). -
(5) Een fraai artikel dat niet ongenoemd mag blijven, is
dat van de Afrikanist Rob Buijtenhuijs, 'Moeten we Afrika afschrijven? De kansen van een verloren continent', in Vrij Nederland, 18-6-1994.
(2000)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten