10 augustus, 2016

Waarom heet de worteldoek zo?

Bij het tuinieren legt men (anti-)worteldoek over het perk dat men vrij wil houden van ongewenst groeisel. Maar worteldoek is voor mijn gevoel en naar mijn ervaring iets anders. Batikstof? Een niet geplaatst wikipedia-artikel lijkt de uitleg binnen bereik te brengen, door het als een vernoeming te zien naar de doek waarin hannekemaaiers hun bieten (beetwortelen) of penen vervoerden. Waarschijnlijk is het lemma wegens aanvechtbaarheid niet geplaatst, zelfs bij Wikipedia.

Piet de Rooy legt een verband met Indië, dus toch batik:

De kolonie was de Nederlandse frontier, het uitdagende gebied dat aanleiding gaf tot vele dromen over verrijking en beschaving en vanwaar kleine signalen nu ook in de Nederlandse huiskamers doordrongen, zoals de kleurige worteldoek boven de schoorsteen en ‘tabee’ als afscheidsgroet in jongensboeken.
Uit Republiek van rivaliteiten dat inmiddels online staat.

Zo was het. Met salamander, of is het een hagedis (die heb ik gered uit mijn ouderlijk huis, hij is ouder dan ik).
Mijn moeder had twee van die worteldoeken, die op zeker ogenblik door kleermotten werden ingenomen en die zij beschadigd en al heeft weggegooid. Dan heb ik het over zeg twintig jaar geleden. Nog twintig jaar eerder, herinner ik mij om de een of andere reden, lag ik in het gras van de tuin van het instituut met een collega-studente te praten in Nijmegen. Zij had zo'n doek tot rokje vermaakt. Neem ik aan, al zag je het in die dagen wel meer (niet veel evenwel).
Van de vindplaats die mij ook het gemankeerde wikipedia leverde een citaat van het Limburgs Museum:

"Deze mooie, dubbel geweven doeken met gevarieerde bloemen- en plantenmotieven in typisch kasjmierpatroon, werden door veel vrouwen gedragen als omslagdoek. Oorspronkelijk afkomstig uit Kasjmir en door reizigers in de 17de eeuw meegebracht naar Europa, werden ze mode onder de rijken. Ze droegen deze grote sjaals van fijne wol over hun wijdvallende jurken. Om aan de grote vraag te voldoen, werden ze in Frankrijk en Engeland in productie genomen. Daardoor werden ze voor iedereen betaalbaar. De Europese doeken zijn kleiner en van dikker materiaal. Dat was praktischer in het dragen. Het woord worteldoek komt van een bepaald geweven patroontje, namelijk het Boteh-Mirmotief (dennenappel- of amandelmotief) dat in Nederland als wortel werd gezien. Uit mijn jeugd herinner ik mij nog dat deze doeken gedrapeerd werden als wandversiering. Zelf bezit ik diverse exemplaren die als decoratie in huis dienst doen. Voor mij hangt hier nog het gezellige sfeertje van vroeger omheen."

Nu is het plotseling een gangbaar kledingstuk van andere, eerdere tijden. Als het van huis uit batikstof is, is het ongeveer de hele wereld over. Nog of zelfs juist vandaag. Maar het woord is, met het huiskamerornament dat het aanduidde, in onbruik geraakt.

Geen opmerkingen: